اگرچه مفهوم بانکداری الکترونیک و استفاده از آن، نسبتا جدید به نظر می‌رسد، اما استفاده از بانکداری الکترونیکی در ایران به دهه‌ها قبل باز می‌گردد. “بانک تهران” در سال ۱۳۵۰ با راه اندازی حدود ۱۰ خودپرداز در شعبه‌های خود اولین تجربه E-banking را به مشتریان بانکی ارائه کرد. از مهم‌ترین تحولات توسعه بانکداری الکترونیکی، نهادینه‌سازی سامانه‌های بانکداری متمرکز در بانکها بوده است. با ایجاد و گسترش بانکداری متمرکز، تمامی عملیات مربوط به انتقال، پرداخت، مغایرت گیری و دیگر عملیات رایج بانکها به صورت متمرکز در پایگاه داده ستادی هر بانک ثبت می‌شود. به صورتی که مشتریان برای انجام هر عملیات بانکی نیاز نباشد، حتما به محل شعبه افتتاح حساب مراجعه کنند.
صنعت بانکداری از جمله صنایعی است که همواره در خط مقدم به‌کارگیری فناوری‌های نوین در عملیات داخلی و خدمات‌دهی به مشتریان خود قرار دارد که یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آن «بانکداری الکترونیکی» است.
بانکداری الکترونیک چیست؟
به مجموع تراکنش‌های بانکی که مشتری مجاز است با استفاده از شبکه‌های الکترونیکی و مخابراتی به صورت اینترنتی بدون استفاده از کاغذ، در طول روز در هر زمان و مکان انجام دهد بانکداری الکترونیکی می‌گویند. خدماتی که مشتریان برای انجام آنها در گذشته مجبور بودند به بانک مراجعه کنند. در بانکداری آنلاین، تراکنش‌ها به صورت سراسر رمز گذاری شده از طریق اینترنت انجام می‌شود که کاملا امن است. از کاربردهای بانکداری اینترنتی می‌توان به انتقال الکترونیکی وجه، واریز حقوق و دستمزد، پرداخت قبوض، دستگاه های ATM اشاره کرد. بانکداری اینترنتی انتقال پول کاغذی را از مکانی به مکان دیگر و حتی فردی به فرد دیگر بسیار کاهش داده است.
تاریخچه بانکداری الکترونیک در جهان
نقطه آغاز بانکداری الکترونیکی در جهان به سال ۱۹۱۸ در آمریکا برمی‌گردد که اولین بار بانک‌های فدرال رزرو آمریکا برای انتقال پول از تلگراف استفاده کردند. همچنین در سال۱۹۷۰ اینترنت توسط متخصصین دانشگاهی، به منظور اشتراک دیتا، توسعه یافت و اولین نسل خود پردازهای بانکی در سال ۱۹۷۳ رواج یافتند. در سال ۱۹۹۳ اینترنت برای عموم مردم به خصوص تجار که امید به گسترش تجارت خود با استفاده از اینترنت داشتند، به محبوبیت رسید و تا سال ۱۹۹۴ که بانکها شروع به کاوش در اینترنت برای استفاده از خدمات بانکداری آنلاین، کردند تنها ۲۴ بانک به شبکه اینترنت متصل شده بودند که با گذشت فقط یک سال ۸۰۰ بانک به این تعداد اضافه شد چرا که با گذشت زمان بانکها متوجه شدند با استفاده از اینترنت می‌توانند تراکنش‌ها را با هزینه کمتری انجام دهند و از طرفی دسترسی به بازاهای جهانی، برای آنها آسان‌تر بود.
تاریخچه بانکداری الکترونیکی در ایران
همان طور که اشاره شد نقطه آغازین بانکداری اینترنتی در ایران به دهه ۵۰ با استفاده‌ی “بانک تهران” از چند دستگاه خودپرداز شروع شد. در اواخر دهه‌ی ۶۰ بانک‌های کشور به سیستم اتوماسیون بانکی و اینترنتی کردن ارتباطات خود توجه بیشتری نشان دادند و نیاز به یک سیستم یکپارچه که همه ی خدمات بانکی را از طریق پایگاه داده به صورت متمرکز، مدیریت کند، بیش از پیش احساس شد. بنابراین بانکها به سوی سیستم فراگیر بانکداری(Core Banking) روی آوردند. زیر ساخت‌های بانکداری اینترنتی یکپارچه و استفاده از خدمات نوین بانکی از اوایل دهه ۷۰ شمسی توسط دو بانک بزرگ کشور(بانک ملی ایران و بانک صادرات) آغاز شد و استفاده از دستگاه‌های خودپرداز و کارت‌های بانکی به شکل گسترده‌تر آغاز شد. شبکه شتاب تبادل اطلاعات بین بانکی در سال ۱۳۸۱ برای بهبود وضعیت فناوری و ارائه هرچه بهتر خدمات بانکی به صورت غیر حضوری شکل گرفت. در دهه ۹۰ نیز با توسعه و دسترسی به اینترنت برای عموم مردم، باعث ظهور ابزارهای جدید بانکی مانند “اینترنت بانک” و “همراه بانک” شد.
انواع بانکداری
قبل از اینکه به بررسی انواع خدمات ارائه شده توسط بانکداری الکترونیکی بپردازیم، توضیحی مختصر از تقسیم بندی کلی انواع بانک بر اساس ماهیت و کارایی ارائه می‌دهیم.
بیشتر بخوانید: نئو بانک چیست ؟
بانکداری دوگانه
ترکیبی از بانکداری سنتی و بانکداری آنلاین، نوع جدیدی از بانکداری را به نام بانکداری دوگانه را تشکیل می‌دهد. بانک‌هایی(مانند اکثر بانک‌های امروزی) که خدمات به مشتریان را به صورت حضوری و هم در کنار آن خدمات اینترنتی مانند ارائه خدمات اپلیکیشن‌های بانکی و استفاده از اینترنت بانکها را نیز ارئه می‌دهند جز بانک‌های دوگانه دسته بندی می‌شوند. این نوع از بانکها با این رویکرد که هنوز بسیاری از کاربران امکان استفاده و یا دسترسی به خدمات اینترنتی را ندارند، به ارائه خدمات به مشتریان به صورت حضوری نیز می‌پردازند.
بانک‌های مجازی
بانک‌هایی که هیچ شعبه فیزیکی برای مراجعه مشتری به صورت حضوری ندارند و تمامی خدمات بانکی را به صورت اینترنتی انجام می‌دهند بانک‌های مجازی نامیده می‌شوند. به نظر می‌رسد دنیای بانکداری به سمت استفاده از بانک‌های مجازی پیش میرود. نئو بانکها را می‌توان نمونه‌ای از بانک‌های مجازی به شمار آورد.
خدمات بانکداری الکترونیک
به طور کلی می‌توان گفت خدمات بانکداری آنلاین در ۳ سطح تعاملی، اطلاع رسانی و تراکنشی قرار می‌گیرند که هرکدام امکانات مختلفی دارند.
اطلاع رسانی :ابتدایی‌ترین سطح در بانکداری الکترونیک، اطلاع رسانی است که در آن بانکها اطلاعات مربوط به خدمات و عملیات بانکی جدید خود را به همراه اعلام مزایایی بانکداری جدید ، از طریق شبکه‌های اطلاع رسانی دولتی و خصوصی به عموم مردم معرفی می‌کنند.
تعاملی: در این سطح از بانکداری اینترنتی امکان انجام مبادله بانکی بین بانک و مشتری فراهم شده است. ریسک این سطح از بانکداری الکترونیکی نسبت به حالت سنتی بیستر است. در این سطح خدمات ارتباطی ، ابزار و وسایل امن برای کنترل دسترسی مشتریان به شبکه بانکی، مورد نیاز است.
تراکنشی: در این سطح از بانکداری اینترنتی که متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات شامل بالاترین ریسک می‌شود، مشتریان بانک می‌توانند تراکنش‌های انتقال وجه، صدور چک، افتتاح حساب و .. را در سطح امنیت بالا انجام دهند.حوزه تراکنش نیاز به امنیت در سطح بالایی برای عملیات بانکی بدون خطر دارد.
انواع بانکداری الکترونیکی
گسترش زیر ساخت‌ها و کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال‌های اخیر به همراه رشد و توسعه بانکها با ایجاد بانکداری اینترنتی باعث ایجاد تحولی شگرف در انجام کارها توسط ادارات و ارائه خدمات به مشتریان شده است. امروزه روش‌های متعدی از بانکداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. ارائه خدمات بانکداری و مالی از طریق تلفن همراه، تلفن ثابت و کامپیوترهای شخصی انجام می‌شود. سهولت انجام خدمات بانکی توسط این ابزارها باعث شده تا مشتریان بانکها از این روش‌ها استقبال کنند. باتوجه با اهمیت موضوع بانکداری الکترونیکی در ادامه به بررسی انواع مختلف E-banking می‌پردازیم.
بانکداری برمبنای فکس FAX
از اولین گام‌های بانکداری اینترنتی، بانکداری بر پایه فکس بود. این نوع از بانکداری توانایی ارائه صورت حساب بانکی را به مشتریان از طریق فکس ارائه کرد. امروزه با گسترش فناوری بانکداری، فطعا استفاده از بانکداری فکس رایج نیست.
بانکداری اینترنتی برپایه استفاده از تلفن همراه
با یک گوشی هوشمند با استفاده از اینترنت با نصب اپلیکیشن و سرویس بانکداری موبایلی همه مشتریان خدمات بانکی می‌توانند تراکنش‌های بانکی مد نظر خود را به ساده‌ترین شکل ممکن به صورت ۲۴ ساعته انجام دهند. عملیات بانکی از جمله بررسی حساب، انتقال وجه،پرداخت قبض و سایر خدمات بانکی توسط اپلیکیشن‌های موبایل بدون نیاز به مراجعه حضوری به شعب بانک قابل انجام است. امروزه همه بانکها اپلیکیشن مختص خود را طراحی کرده و در دسترس مشتریان قرار می‌دهند.
تلفن بانکها
با استفاده از خط تلفن ثابت، تلفن بانکها خدمات مختلفی از جمله اطلاعات سه گردش اخر، دریافت موجودی پرداخت قبوض مختلف، غیر فعال کردن کارت شتاب و عملیات تغییر رمز را انجام می‌دهند که از طریق اطلاعات حساب برای بانک مبدا قابل استفاده است.
بانکداری مبتنی بر دستگاه خودپرداز
یکی از رایج ترین خدمات بانکداری الکترونیکی، ارائه دستگاه باجه خودکار توسط بانکها که به خودپرداز معروف است، می‌باشد. دستگاه‌های عابر بانک به عنوان نشانه‌های اولیه ظهور فینتک در ایران شناخته می‌شوند. خودپردازها خدماتی چون برداشت پول نقد، انتقال وجه و سپرده، مشاهده وضعیت صورت حساب، تغییر شماره تلفن همراه و تغییر و فعال سازی رمز اول و پویا مربوط به کارت بانکی را ارائه می‌دهند.
بیشتر بخوانید: ساتنا چیست؟
بانکداری براساس شعبه‌های الکترونیکی
شعبه‌های الکترونیکی به وسیله بانکها راه اندازی می‌شوند و به صورت ۲۴ ساعته به ارائه خدمات بانکی به مشتریان می‌پردازند. در این نوع بانکداری دخالت نیروی انسانی به عنوان کاربر ارائه خدمات بانکی به حداقل می‌رسد. از نمونه شعبه‌های الکترونیکی می‌توان به شهرنت‌های بانک شهر اشاره کرد.
بانکداری مبتنی بر پایانه های فروش بر پایه خوان‌ها(POS)
با استفاده از دستگاه پوز یا سیستم نقطه‌ای فروش که در اکثر فروشگاه‌ها وجود دارند و جایگزین استفاده از پول نقد شده‌اند، مشتری می‌تواند با استفاده از کارت، برای خرید یا انجام خدمات پرداختی انجام دهد. از دیگر امکانات این دستگاها امکان گرفتن موجودی حساب و یا خرید شارژ و یا پرداخت قبوض اشاره کرد.
کارت‌های بانکی
کارت‌های بانکی که در واقع کارت نقدی به حساب می‌آیند، مستقیما به حساب کاربران متصل هستند و در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرند. مشتریان برای خرید توسط کارت‌های نقدی، لازم است کارت را در دستگاه پوز(POS) بکشند که مبلغ به طور مستقیم از حساب آنها کم می‌شود.
کارت اعتباری
کارت‌های اعتباری نیز مانند کارت‌های نقدی، کارت پرداختی است که به صورت قرض، داری امتیاز اعتباری که توسط بانک به درخواست مشتریان، صادر می‌شود. کارت اعتباری همان طور که از نامش پیداست مشتری را قادر می‌سازد تا سقف تایید شده از کارت استفاده کند و دارنده کارت متعهد می‌شود مبلغ را در مدت زمان معین با مقداری هزینه بازپرداخت کند.
انتقال الکترونیکی وجه (EFT)
زمانی که پول به صورت الکترونیکی از بانکی به بانک دیگر منتقل می‌شود، انتقال الکترونیکی وجه انجام می‌شود. این نوع انتقال الکترونیکی بدهی مستقیم، انتقالات سیمی، سپرده‌های مستقیم، RTGS، IMPS و … را پوشش می‌دهد.
فینتک”FinTech ” و بانکداری الکترونیک
فینتک و بانکداری الکترونیک به هم گره خورده‌اند. خدمات مالی که به سرعت با تلفن همراه انجام می‌شود، از دستاوردهای بانکداری الکترونیک می‌باشد که توسط شرکت‌های فعال در حوزه فینتک ارائه می‌شود. خدماتی که هم برای مشتری، هم برای متصدیان امور بانکی راحتی را به ارمغان می‌آورد. شرکت‌هایی که با پتانسیل بالا با استفاده از هوش مصنوعی و دیتا، به تحلیل و پردازش اطلاعات و افزایش بهروه وری می‌پردازند و تجربه متفاوتی از خدمات مالی را به کاربر هدیه می‌دهند.
فین تیک چیست؟
فینتک یا فناوری مالی به معنی کاربرد فناوری در ارائه خدمات مالی برای کارامدی به همراه سرعت در انجام امور است. در حال حاضر فینتک در فعالیت‌‌های مالی مانند مدیریت سرمایه گذاری‌ها، کنار گذاشتن شعبه‌های بانکی، انتقال پول و تخصیص چک با گوشی هوشمند، در صنعت پرداخت و… کاربرد دارد. به واقع فینتک آمده تا با چابکی، روند انجام خدمات مالی بهبود بخشد. از نمونه‌های موفق استفاده از فناوری فینتک می‌توان به زرین پال اشاره کرد، که در حوزه ارائه خدمات درگاه پرداخت به شرکت های فعال در حوزه فناوری مالی، برای پرداختی امن و مطمئن فعالیت دارد.
مزایا و معایب بانکداری الکترونیک
با توجه به رشد روز افزون استفاده از خدمات آنلاین بانکی، درکنار فواید بیشماری که این فناوری برای عموم مردم و بانکها بوجود اورده است، دارای معایبی می‌باشد که نمی‌توان از آنها چشم پوشی کرد. در ادامه به بیان مزایا و معایب این تکنولوژی می‌پردازیم.
مزایای بانکداری الکترونیک
- هزینه تراکنش را برای بانکها کاهش می‌دهد
- امکان دسترسی ۲۴ ساعته به حساب بانکی را برای مشتریان فراهم می‌کند
- امکان پرداخت دیجیتالی را فراهم می‌کند
- مشتریان برای انجام امور بانکی نیاز نیست حتما به شعبه بانک مراجعه کنند.
- صرفه جویی در زمان و هزینه و کاهش نیاز به تردد در شهر
- شفافیت و امکان رهگیری تراکنش‌ها برای بانک مشتری و نهادهای قانونی
- یکپارچگی سیستم بانکی
معایب بانکداری الکترونیک
- امکان استفاده از اپلیکیشن‌های بانکی و اینترنت بانک برای همه به خصوص افراد مسن فراهم نیست.
- امکان کلاهبرداری و هک حساب به دلیل ضعف‌های زیر ساختی و یا رفتار اشتباه مشتریان در افشای اطلاعات حساب
- همه‌ی خدمات بانکی را نمی‌توان از طریق خدمات الکترونیکی انجام داد و صرفا نیاز به مراجعه حضوری دارند.
- محدودیت دسترسی به اینترنت در بعضی نقاط
جمع بندی
در طول سه دهه اخیر صنعت بانکی در حوزه خدمات الکترونیکی در ایران مطابق با الگوها و استانداردهای بین المللی به شدت توسعه یافته است به گونه‌ای که امروزه درصد بالایی از خدمات بانکی به مشتریان از طریق موبایل بانکها، اینترنت بانک و اپلیکیش‌های بانک، ارائه می‌شود و این مهم، راحتی در انجام ترکنش‌های بانکی را برای مشتریان به ارمغان آورده است. اما هنوز صنعت بانکداری تا رسیدن به بلوغ کامل در این حوزه فاصله زیادی دارد. لزوم رشد و ارتقای بیشتر خدمات بانکی در حوزه‌های مختلف، آموزش تمامی افراد جامعه در جهت افزایش آشنایی با بانکداری الکترونیک می‌باشد.
