مالیات بر ارزش افزوده، یکی از انواع مالیات بر مصرف است که در بسیاری از کشورهای دنیا، ازجمله همه کشورهای عضو اتحادیه اروپا اجرا می شود. کشورهای فرانسه و آلمان از اولین کشورهایی بودند که این نوع مالیات را اجرا کردند. اما برای درک مفهوم مالیات بر ارزش افزوده، ابتدا باید بدانیم معنی «ارزش افزوده» چیست؟ ارزش افزوده یا به انگلیسی Value added، ارزشی است که در طول فرایند تولید، به مواد اولیه محصول یا خدمات اضافه می شود. به زبان ساده تر، ارزش افزوده یعنی ارزشی که طی مراحل تولید یک کالا به آن اضافه شده است. در واقع، وقتی مواد اولیه‌ای با هم ترکیب می‌شوند تا محصولی تولید شود، تفاوت هزینه مجموع آن مواد اولیه با قیمتی که به مشتری ارائه میشود، ارزش افزوده آن محصول به حساب می آید. بنابراین مالیات بر ارزش افزوده، یعنی مالیاتی که بر این مبلغِ تفاوت اعمال می شود.
تعریف رسمی و قانونی این نوع مالیات، در ماده 3 قانون مالیات بر ارزش افزوده سازمان مالیاتی کل کشور این‌گونه آمده است: «مالیات بر ارزش افزوده: مالیات غیر مستقیمی است که بر تفاوت بین ارزش کالاها و خدمات عرضه شده با ارزش کالاها و خدمات خریداری یا تحصیل شده در یک دوره معین وضع می‌گردد.»
مالیات بر ارزش افزوده (Value Added Tax) یا VAT، غیر تصاعدی است که در همه مراحل فرایند واردات، تولید، توزیع و مصرف اعمال می شود و در آخر این فرایند، مصرف کننده نهایی، آن را می پردازد. در واقع، در این روش پرداخت مالیات، تولیدکننده مالیاتی پرداخت نمی کند؛ بلکه هزینه‌هایی را که برای خرید مواد اولیه و سایر کالاها پرداخت کرده، به اضافه ارزش افزوده و مالیات آن از خریدار می گیرد و خریدار که فروشنده یا توزیع کننده است هم در نهایت این مالیات را از خریدار نهایی محصول دریافت کرده و مابه‌التفاوت آن را در قالب مالیات بر ارزش افزوده به دولت پرداخت می کند. در ادامه در این مورد و نیز درباره قانون جدید مالیات بر ارزش افزوده ایران بیشتر می خوانید.
قانون جدید مالیات بر ارزش افزوده
در ایران، قانون آزمایشی مالیات بر ارزش افزوده در سال 1387 در مجلس تصویب شد تا برای پنج سال اجرا شود. این قانون سپس در سال 1400 مورد بازبینی قرار گرفت که منجر به پایان یافتن دوران آزمایشی و دائمی شدن آن شد. قانون جدید مالیات بر ارزش افزوده از 13 دی ماه سال 1400 اجرایی شده است.
قانون جدید، تغییرات بسیاری نسبت به قانون قبلی داشته که شاید مهم‌ترین آنها، افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده است. این نرخ در قانون اولیه 3 درصد بود که در چند مرحله افزایش یافت و در قانون جدید به 9 درصد رسیده است. این نرخ می تواند روی همه کالاها و خدمات اعمال شود؛ اما استثنائاتی هم اعلام شده که نرخ مالیات بر ارزش افزوده آنها کمتر یا بیشتر از 9 درصد است. مثلا این نرخ برای واردات کالاهای اساسی سبد خانوار مثل گندم، قند و شکر یک درصد یا برای واردات واکسن و داروهای کمیاب 2 درصد در نظر گرفته شده است. از طرفی برای کالاهایی با عنوان کالاهای خاص مثل دخانیات یا نوشابه، نرخ‌های بالاتری به این مالیات تعلق گرفته است. برای مثال، این نرخ برای سیگار داخلی 25 درصد و برای سیگار وارداتی 65 درصد است. در کنار این موارد، برخی کالاها و خدمات نیز به‌طور کلی از مالیات بر ارزش افزوده معاف شده‌اند که در بخش‌های بعدی به آنها اشاره می کنیم.
نرخ مالیات بر ارزش افزوده در سال 1403: 10 درصد، با چند استثنا
یکی از سوالات رایج در مورد مالیات بر ارزش افزوده این است که نرخ آن در سال 1403 چقدر است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که طبق قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده که از ابتدای سال 1403 اجرایی شده است، نرخ کلی برای اکثر کالاها و خدمات 10 درصد است. این نرخ در زمان صدور صورتحساب به فروش نهایی کالا یا ارائه خدمات به مشتریان اعمال میشود.
نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده
در روند تولید یک کالا، از خرید یا واردات هرکدام از مواد اولیه تا مراحل ساخت آن، در هر مرحله مقدار معینی مالیات پرداخت می شود. هرچه این مراحل بیشتر شوند، طبیعتا «ارزش افزوده» آن کالا نیز بیشتر شده و در نتیجه، قیمت آن هم افزایش پیدا می کند.
در این بخش سعی می کنیم نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده را به زبان ساده برایتان شرح دهیم. تصور کنید بهای کالایی که تولید می شود، با احتساب همه هزینه‌های مواد اولیه، دستمزد کارگر، انرژی صرف شده و غیره، در نهایت 1000 تومان شود و تولیدکننده، این کالا را با قیمت 2000 تومان بفروشد. بنابراین ارزش افزوده این کالا 1000 تومان است که به همین مبلغ مالیات تعلق می گیرد و به آن مالیات بر ارزش افزوده گفته می شود؛ یعنی فروشنده یا توزیع کننده‌ای که این کالا را از تولید کننده می خرد، علاوه بر مبلغ 2000 تومان باید نرخ مالیات بر ارزش افزوده را هم پرداخت کند – فرض کنیم همان نرخ مصوب 9 درصد است – که با این حساب کل هزینه‌ای که می پردازد 2180 تومان است. در نهایت، فروشنده با اضافه کردن مبلغ مشخصی روی قیمت اصلی به اضافه 9 درصد مالیات، کالا را به خریدار نهایی می‌فروشد و در واقع، خریدار نهایی، مالیات بر ارزش افزوده اصلی را پرداخت می کند.
از طرف دیگر فروشنده باید در زمان‌های مقرر، اظهارنامه مالیاتی تنظیم کرده و مالیات بر ارزش افزوده کالاهایی که فروخته است را به دولت پرداخت کند. او برای پرداختن این مالیات، باید مالیاتی را که هنگام خرید کالا از تولیدکننده، پرداخت کرده است، از مالیاتی که از خریدار دریافت کرده، کسر کند و مبلغ باقیمانده را از طریق سایت سازمان امور مالیاتی کشور به دولت پرداخت کند. البته محاسبه این مالیات، فرمول‌های خاصی دارد که اصولا توسط حسابداران و کارشناسان مالیاتی انجام می شود که می توان به‌صورت حضوری یا آنلاین از خدمات آنها استفاده کرد.
مودیان مالیات بر ارزش افزوده چه کسانی هستند؟
مودیان VAT شامل اشخاص حقیقی و حقوقی هستند که به طور مستقل یا به نمایندگی از دیگران به فعالیت‌های زیر می‌پردازند:
- عرضه کالا و خدمات مشمول VAT
- واردات کالا به کشور
- انجام برخی از فعالیت‌های خاص مانند واسطه‌گری، حق‌العمل، صرافی و …
نحوه پرداخت مالیات بر ارزش افزوده
مودیان مالیات بر ارزش افزوده موظفند پس از صدور صورتحساب برای معاملات خود، اظهارنامه مالیات بر ارزش افزوده را از طریق سامانه مالیاتی ارسال و در موعد مقرر نسبت به پرداخت مالیات اقدام کنند.
کالاها و خدمات معاف از مالیات ارزش افزوده
همان‌طور که گفته شد، اغلب کالاها و خدمات مشمول مالیات بر ارزش افزوده در سال 1403 با نرخ رسمی 10درصد هستند؛ اما در مواردی استثنائی که به‌طور رسمی اعلام شده است این نرخ متفاوت خواهد بود و برخی موارد هم به‌طور کلی شامل معافیت مالیاتی می شوند.
کالاهای معاف از مالیات
- کلیه کالاها و محصولات کشاورزی فرآوری نشده؛ مثل گیاهان دارویی، چوب خام، محصولات گلخانه ای (سبزی، صیفی، گل و گیاه)
- دام و طیور زنده و خوراک آنها؛ مثل زنبور عسل و نوغان، آبزیان، چهارپایان، پرندگان و حشرات
- فرش دستباف و مواد اولیه اصلی آن
- صنایع دستی تولید داخل کشور
- انواع دارو و واکسن‌های انسانی و دامی
- آب مصارف کشاورزی
- شیر، پنیر، ماست، تخم پرندگان، آرد و نان، حبوبات، برنج، سویا، روغن، سویا، شیرخشک و انواع گوشت‌ها بنا بر فهرست وزارت بهداشت که هر سال آن را به سازمان امور مالیاتی اعلام می کند.
- کالاهای فرهنگی مثل کتاب، کاغذ، خمیر کاغذ، دفتر تحریر، نسخه های کاغذی و الکترونیکی روزنامه و نشریه، مطبوعات، لوازم‌التحریر و غیره.
- کالاهایی که مسافران برای استفاده شخصی خود وارد کشور می کنند، با رعایت سقف تعیین شده.
خدمات معاف از مالیات
- خدمات درمانی، تشخیصی، پیشگیری، حمایتی و توانبخشی
- خدمات مربوط به چاپ و انتشار کتاب به‌صورت کاغذی یا الکترونیکی
- کلیه خدمات بانکی
- کلیه خدمات بیمه‌ای شامل بیمه زندگی، محصولات کشاورزی، بیمه اجتماعی و بیمه تکمیلی
- خدمات صندوق‌های قرض‌الحسنه که از بانک مرکزی مجوز دارند
- خدمات بازار سرمایه مثل بورس و اوراق بهادار
- خدمات آموزشی و پژوهشی که از مراجع ذیصلاح مجوز دارند
- خدمات حمل و نقل درون شهری و برون شهری
بیشتر بخوانید:دریافت درگاه پرداخت بدون کد مالیاتی
انواع مالیات بر ارزش افزوده
برای اینکه انواع مالیات بر ارزش افزوده را بشناسیم، ابتدا باید با مفهوم تولید ناخالص ملی یا GDP آشنا شویم. توليد ناخالص ملی یا داخلی، به معنای ارزش پولی كليه كالاها و خدمات توليد شده در یک كشور در یک بازه زمانی معین (دوره یک ساله)، به قيمت روز است. سیستم مالیات بر ارزش افزوده، برای مشخص کردن پایه مالیاتی، از تولید ناخالص ملی استفاده می کند.
مالیات بر ارزش افزوده به‌طور کلی شامل سه نوع تولیدی، درآمدی و مصرفی می شود.
مالیات بر ارزش افزوده تولیدی
در این روش، ماليات كلی بر فروش تعلق می گیرد. اين نوع ماليات هم شامل كالاهای مصرفی می شود و هم كالاهای سرمايه‌ای. يعنی به خريد كالاهای سرمايه‌ای توسط بنگاه اقتصادی اعتبار مالياتی تعلق نمی گيرد. اما جالب است بدانید که چون در این نوع از ماليات، کالاهای سرمايه‌ای نيز مشمول ماليات می شوند که ممکن است باعث کاهش انگيزه سرمايه گذاری شود، با اینکه این روش درآمد بیشتری برای دولت ایجاد می کند، معمولا از آن استفاده نمی شود.
مالیات بر ارزش افزوده درآمدی
این نوع از ماليات بر ارزش افزوده، در واقع به معنی ماليات بر فروش توليد خالص كالاها است. در اين روش، استهلاک کالا از پايه ماليات کسر شده و سرمايه گذاری خالص، شامل مالیات می شود. این روش پایه مالیاتی کوچک‌تری نسبت به نوع تولیدی دارد اما همچنان بر بخش تولید و سرمایه گذاری فشار وارد می کند.
مالیات بر ارزش افزوده مصرفی
اين نوع از ماليات بر ارزش افزوده بر كالاها و خدمات مصرفی اعمال می شود. در اين روش، سرمایه گذاری و استهلاک مشمول مالیات نمی شوند و بار مالياتی از توليد برداشته شده و به مصرف منتقل می شود که همین مسئله می تواند باعث افزایش انگيزه برای سرمايه گذاری و توليد شود. به همین دلیل، اكثر كشورهایی که سیستم ماليات بر ارزش افزوده دارند، از نوع مصرفی این سیستم استفاده می کنند.
جمع بندی
در این مقاله به‌طور مختصر و مفید درباره مالیات بر ارزش افزوده، نحوه عملکرد، نحوه محاسبه، کالاهای مشمول و معاف و نیز انواع این سیستم مالیاتی صحبت کردیم. هرچند متوجه شدیم که این نوع مالیات را مصرف کننده نهایی می پردازد، اما طرف حساب سازمان امور مالیاتی، فروشندگان و توزیع کنندگان کالاها و خدمات هستند. اگر شما هم جزو مودیان مالیاتی هستید، لازم است از قوانین مالیاتی اطلاع داشته باشید تا مشکل قانونی در کسب و کارتان ایجاد نشود.
